Canlılar, genetik bilgilerini anne ve babalarından aldıkları halde onların tamamen aynısı değillerdir. Bunun nedenini öğrenmeye ne dersiniz?
Dersimize küçük bir hikayecik ile başlayalım.
Kaybolan kurabiye
Hakan, bahçede yürüyüş yaptığı bir sırada burnuna güzel bir koku gelir.
Hakan'ın annesi dört adet kurabiye hazırladığını ve soğumadan kurabiyelerini yemesi gerektiğini bildirir.
Teklifi hemen kabul eden Hakan, kurabiyelerin olduğu yere gelince şaşırır çünkü tabakta dört kurabiye yerine sadece üç tane bulunmaktaydı!
“Annem dört kurabiye hazırladım demişti burada ise üç tane var! Acaba kurabiyelerimi yiyen birileri mi var?” diye mırıldanır.
Ardından onu bulmak için bir plan yapar
Kurabiyenin olduğu masanın bir kısmını maviye boyar ve beklemeye koyulur
Bir süre sonra kurabiyeleri kontrol edince, birinin daha eksik olduğunu ve boyalı alanda da bir ayak izi olduğunu fark eder izlerin yanında iki adet siyah tüy de bulunmaktaydı
Hakan yaramazı bulmuştu sonunda!
Kalıtım
Karakterlerimiz, yarısı anneden diğer yarısı babadan gelen gen çiftleri tarafından kodlanmaktadır.
Alel gen adını verdiğimiz bu gen çiftlerini daha anlaşılır olması amacıyla A, a, C, E, f gibi harflerle belirtiriz. Küçük ve büyük harflerin kullanıldığı bu belirtme tarzında büyük harf baskın geni, küçük harf çekinik geni gösterir.
Baskın genler özelliğini her durumda ortaya çıkarırken, çekinik genler ise sadece baskın gen olmadığı zaman özelliğini ortaya çıkarabilen genlerdir.
Baskın özellikler canlı içinde daha fazla görünürler mesela insanların çoğunluğunun kahverengi gözlü olması kahverengi göz geninin baskın olmasından kaynaklanır.
Karakterlerin gösterilmesi
Karakterleri belirten genlerin çiftler halinde yazıldığına değinmiştik anne ve babadan yavruya aktarılan bu gen çiftlerinin;
- İkisi baskın olabilir. KK, BB, DD gibi.
- İkisi çekinik olabilir. aa, bb, kk, dd, ff gibi.
- Biri baskın diğeri çekinik olabilir. Aa, Bb, Ff, Gg gibi.
Gen çiftlerinden ikisinin baskın veya ikisinin çekinik olduğu durumlara saf döl, birinin baskın diğerinin çekinik olduğu durumlara ise melez döl denir.
Saf döllerde fenotipi (dış görünüş) her iki gen belirlerken, melez döllerde bunu baskın gen belirler.
| Genotip | Fenotip |
| KK (Saf döl) | Kahverengi gözlü |
| Kk (Melez döl) | Kahverengi gözlü |
| kk (Saf döl) | Mavi gözlü |
K: Kahverengi göz, k: mavi göz
KK ve Kk genlerine sahip bireyler kahverengi göze sahip olurken kk genine sahip bireyler ise mavi gözlü olmuştur.
Çünkü K baskın gendir ve her durumda özelliğini fenotipte (dış görünüşte) ortaya çıkarır ama k ise çekinik olduğu için (dikkat edin küçük harf ile gösterilmiş) baskın gen olmadığı zaman özelliğini ortaya çıkarabilir.
- 1
Tek Karakter Çaprazlamaları
Karakterlerimizin biri anneden diğeri babadan gelen iki gen tarafından kodlandığına değinmiştik ayrıca bu konuda baskın karakterlerin canlılarda daha fazla göründüğünü ifade etmiştik. Harfler ile gösterdiğimiz bu karakterlerimizin anne ve babadan bizlere nasıl geçtiğini görelim.
Mendel'in çalışmaları
Mendel, genetik üzerine çalışmalar yapmış bir bilim insanıdır. Bezelyeler üzerinde araştırma ve çalışmalar yaparak genetiğin temellerini kurmuştur ve araştırmalarının sonucunda yeni bireyin bireyin genotip olasılığını çaprazlama yöntemi ile hesaplamaya çalışmıştır.
Mendel'in bezelye seçmesinin nedenleri
Mendel’in çalışmalarında bezelye bitkisini seçmesinin nedenlerini şu şekilde sıralamak mümkündür;
- Bezelye, çabuk yetişebilen bir bitkidir. Bu sebeple kısa sürede bir kaç defa ürün almak mümkündür
- Bezelye bitkisinin sahip olduğu özellikler çok fazladır.
- Taç yaprakları büyük olduğu için dış döllenmeye karşı korunaklıdır.
Bu nedenlerden ötürü Mendel, bezelye bitkisi üzerine çalışmalar yapmış ve elde ettiği sonuçları kitabında yayınlayarak kalıtımın temellerini atmıştır.
Mendel’in yaptığı çalışmayı şöyle özetlemek mümkündür.
1- Önce saf sarı bezelyeleri kendi aralarında tozlaştırır ve tüm bezelyelerin sarı olduğunu görür
2- Ardından saf yeşil bezelyeleri kendi aralarında tozlaştırdığında elde ettiği tüm bezelyeler yeşildir.
3- Saf yeşil bezelyeleri ve saf sarı bezelyeleri kendi aralarında tozlaştırdığında ise elde ettiği tüm bezelyeler sarı renkli olmuştur (Bu durum sarı rengin baskın olduğunu göstermektedir)
4- Son çalışmasında elde ettiği melez sarı bezelyeleri kendi aralarında tozlaştırdığında ise yeni bireylerin bir kısmının yeşil olduğunu görür.
Mendel, çalışma sonucunda şu sonuçlara ulaştı;
- Saf karakterlerin çaprazlanması sonucunda meydana gelen tüm karakterler saftır
- Saf baskın ve saf çekinik karakterlerin çaprazlanması sonucunda meydana gelen tüm bireyler melezdir
- Baskın karakterler özelliklerini her zaman ortaya çıkarır
- İki melez karakterin çaprazlanması sonucu çekinik özellikler ortaya çıkabilir
Çaprazlamanın yapılması
Bu sonuçları çaprazlama işlemi ile açıklamaya çalışalım.
Öncelikle saf sarı (SS) ve saf yeşil (ss) iki bezelyenin çaprazlamasına bakalım.
Görüldüğü gibi meydana gelen tüm bireyler sarı renkli fakat hepsinde çekinik olarak yeşil renk geni de bulunmaktadır.
Şimdi yeni bireylerden iki tanesi arasında çaprazlama yapalım.
Çaprazlama sonucunda bezelyelerden bir tanesi yeşil renkli olmuştur çünkü SS ve Ss sarı renkli bezelye iken ss genotipine sahip bezelye yeşil renklidir.
Giriş kısmında sorduğumuz soruya dönecek olursak melez kahverengi gözlü bir anne ile yine melez kahverengi gözlü bir babanın mavi gözlü çocuklarının olması mümkündür.
Aşağıdaki çaprazlama olayına dikkatlice bakalım.
Kahverengi gözlü anne ile babanın mavi gözlü çocukları olabilirken, mavi gözlü bir anne ile babanın kahverengi gözlü çocukları neden olamaz?
Fakat mavi gözlü bir anne ile mavi gözlü bir babanın kahverengi gözlü çocukları olamaz çünkü mavi çekinik bir gendir anne ve baba mavi gözlü oldukları için genlerinde yalnızca mavi göz rengine ait gen vardır kahverengi göz rengine ait gen yoktur. Bu nedenle çocukta da kahverengi göz geni olmayacağı için çocuk asla kahverengi gözlü olamaz!
Özetle
- Kalıtsal özelliklerin anne ve babadan yavrulara aktırılmasına kalıtım denir
- Her bir karakterimiz iki adet gen tarafından kontrol edilir. Bunlardan biri anneden diğeri babadan yavruya aktarılır
- Baskın genler her zaman özelliklerini ortaya çıkarırken, çekinik genler baskın gen olmadığı zaman özelliklerini ortaya çıkarırlar
- Baskın genler büyük harflerle, çekinik genler küçük harflerle gösterilir
- Genlerin ikisi baskın ya da ikisi çekinik olduğunda saf döl; biri baskın diğeri çekinik ise melez döl adını alır
- Genotipin dışa yansımasına Fenotip denir
- Mendel, genetik üzerine çalışmalar yapan bir bilim adamıdır
- Mendel, çalışmalarını bezelyeler üzerine yapmıştır,
- Bezelyelerin dış döllenmeye kapalı olması, karakter çeşidinin fazla olması ve kolay yetişmesi gibi özellikleri nedeniyle Mendel tarafından seçilmiştir.
- Mendel, karakterlerin bireylere nasıl aktarıldığını çaprazlama yöntemi ile açıklamaya çalışmıştır.